اعتراض به معامله زنان در خوزستان با هشتگ

به گزارش مجله سلو بلاگ، روزنامه شهروند - الناز محمدی: موسسه مردم نهاد آوای زنان ریحانه اهواز: قوه قضائیه وعده رسیدگی داده، اما ما خواهان اعلام نظر قاطع هستیم مدیرکل میراث فرهنگی استان خوزستان: با ثبت خون بس موافق نیستم؛ به زنان گرفتار این رسم، پاخونی گفته می گردد و همین برای ثبت نشدن این رسم کافی است.

بین زنان خوزستانی هنوز رسم است که وقتی از همسر یا خانواده اش، بدی می بینند به آن ها می گویند: مگر من پاخونی ام؟ سوال به رسمی قدیمی میان عشیره های عرب، برخی خاندان های لر خوزستان و تعدادی دیگر از استان ها مثل لرستان، چهارمحال وبختیاری، فارس و کهگیلویه وبویراحمد برمی گردد؛ به آنچه به خون بس و فصل معروف است. دو رسم قدیمی که برای تمام شدن دعوا های بین طایفه ای و مسائلی مانند قتل در میان قبایل وجود داشته و براساس آن، زنی از طایفه قاتل به طایفه مقتول داده می گردد و عرب ها به این زنان فصلیه می گویند.

حالا یک خبر تازه در این باره از راه رسیده است: کوشش برای ثبت ملی این دو رسم قدیمی که به گفته فعالان اجتماعی و اداره میراث فرهنگی خوزستان دیگر تقریبا منسوخ شده است. یک ماه پیش صادق جعفری چگنی، رئیس دادگستری شوش در فراخوانی در فضای مجازی، فصل و خون بس را دو اثر فاخر اجتماعی و میراث معنوی و ناملموس دانست و فرهیختگان استان خوزستان را دعوت کرد که برای ثبت ملی این دو رسم کوشش نمایند.

بعد از آن، موسسه مردم نهاد آوای زنان ریحانه اهواز که تنها موسسه غیردولتی است که در استان خوزستان درحوزه زنان فعالیت می نماید، آغاز به اطلاع رسانی در این باره کرد و در نامه ای به رئیس قوه قضائیه خواست که به مسأله ورود نموده و این پرونده را متوقف کند. پویش مخالفت با ثبت این دو رسم، میان زنان خوزستانی کم کم هوادار پیدا کرد و تعدادی از آن ها در فضای مجازی با زدن هشتگ #من-فصلیه-نمی شوم و #من-خون بس-نمی شوم، مخالفت شان را با این موضوع نشان دادند.

حرف رئیس دادگستری شوش، اما همان است که بود؛ او چهارروز پیش در این باره گفته که فرهنگ صلح و سازش در میان مردم شهرستان شوش با عناوین و آداب و رسوم خاص ریشه در تاریخ اجتماعی منطقه دارد و به همین دلیل برای احیا و رسمیت دادن به این سنت و معرفی به مراکز علمی و تحقیقاتی و تصمیم ساز قانونی برای بهره گیری، درخواست ثبت سنت حسنه فصل و خون بس در فهرست میراث معنوی و ناملموس ارایه شده است .

به گفته او، دادگستری شوش شعبه ویژه ای راه اندازی نموده و با استفاده از ظرفیت های اجتماعی و عظیمان این شهرستان، در حل وفصل پرونده های سنگین عملکرد موفقی داشته، به طوری که نزدیک به 15 پرونده طی یکی دو سال گذشته که بیش از 20 سال طول کشیده و سه چهار مورد از آن ها پرونده قتل بود به وسیله صلح و سازش حل و فصل شده است: با ثبت سنت فصل و خون بس بنا داریم از این سنت در توسعه قضائی، عدالت، امنیت پایدار و ارتقای سرمایه اجتماعی استفاده کنیم. بنا بود همایشی ملی در اسفند ماه 98 با استان های همجوار برگزار کنیم که به دلیل کرونا متوقف شد .

از 10 سال پیش تا به امروز این پنجمین بار است که درخواست ثبت ملی رسم خون بس مطرح شده و با اینکه آخرین بار، مسئولان وقت سازمان میراث فرهنگی، در پی اعتراض یونسکو به موضوع، آن را متوقف کردند، حالا رئیس دادگستری شوش به ایرنا گفته: این یک نگاه تنگ نظرانه به موضوع است که بخواهیم مسأله را حقوق بشری کنیم. فرهنگ مردم خوزستان خیلی غنی تر از این است، اما متأسفانه برخی مواقع ریشه ها از یادمان می رود، این رسم برای این بوده که مانع ادامه خونریزی گردد، شما با هر وسیله ای جلوی خونریزی را بگیرید، مانعی ندارد، ضمن اینکه ایرادات این رسم به دلیل تأثیر شرایط اجتماعی، اکنون رفع شده، به طوری که در پرونده های قتلی که حل وفصل کردیم، به هیچ وجه چنین چیزی مطرح نشده است .

ثبت خون بس، بازتولید خشونت است

عاطفه بروایه، مدیر موسسه مردم نهاد آوای زنان ریحانه اهواز، اما این حرف ها را عجیب می داند. او به شهروند خبر می دهد که ابراهیم رئیسی، رئیس قوه قضائیه نامه این موسسه در مخالفت با این موضوع را خوانده و به او خبر داده اند که این نامه در حال پیگیری است: ما خواهان جواب رسمی و قاطع هستیم. خبر سخنان آقای چگنی هنوز در سایت شورای حل اختلاف استان وجود دارد. درخواست ثبت ملی خون بس، بازتولید خشونت علیه زنان است.

قربانیان این رسم، متعلق به نسل های قبلی زنان خوزستانند و هنوز از آن رنج می برند. اینکه از طرف یک زیرمجموعه قوه قضائیه هم بیان گردد، خشونت را ادامه دار می نماید. من عرب هستم و می دانم که تا حد زیادی این قضیه در بین عرب ها از بین رفته. آن قدر این عمل شنیع بوده که خود قبایل خودجوش به این نتیجه رسیده اند که کنارش بگذارند. حالا ریاست دادگستری یکی از شهرستان ها می گوید باید ثبت گردد، چون موجب حل نزاع بوده است. بروایه معتقد است تشکیل خانواده با چنین اکراه و زیر سن قانونی، امری باطل است: دختری داشته ایم که 6ماهه بوده و برایش معین شده بود که عظیم گردد و همسر کسی بگردد. آیا آن زمان او قدرت تصمیم گیری داشته است؟ زنانی را داشتیم که برای این رسم، زن چندم مردان می شدند.

او درباره تفاوت فصل و خون بس می گوید: فصل از فیصله دادن می آید. در قدیم به دلیل نبودنِ قانون و، چون امور توسط شیوخ گردانده می شد، دیه ای معین می شد. آن دیه را مردم قبیله ای که ضرر زده بودند، پرداخت می کردند و قضیه حل می شد. خون بس هم درباره زنانی بود که آن ها را به عقد مردی از قبیله ای که کسی را کشته بودند، درمی آوردند تا ماجرا تمام گردد. ما به هر دو اعتراض داریم. زمانه این مسائل تمام شده و نباید به این مسائل بها داده گردد. این سنت حسنه نیست، قبیحه و سیعه است .

بروایه می گوید، رسمیت دادن قانونی به چنین مسائلی، آن ها را بازتولید می نماید آن هم در استان هایی مانند خوزستان که موضوعاتی مثل قتل های ناموسی هنوز وجود دارد و فرهنگ سازی در این باره کم است: احتیاج به خرد جمعی در این باره داریم. نباید اتفاقی را که چندوقت پیش برای فاطمه برهی افتاد و قربانی قتل ناموسی شد، از یاد ببریم. فاطمه برهی اولین دخترعرب قربانی قتل ناموسی بود که اسم و عکسش منتشر شد.

جا های دیگر این موضوع ممکن است طبیعی باشد، اما بین عرب ها نداریم. همواره این زنان در سکوت کشته شده اند. فاطمه نمادیاز ساختارشکنی زنان عرب بود. او در نتیجه ازدواج اجباری فرار نموده بود و می دانست کشته می گردد. با جانش ساختارشکنی کرد. بروایه از قصد موسسه برای برگزاری یادبودی برای فاطمه، کنار رود کارون، جایی که به دست همسرش کشته شد، خبر می دهد.

مسئولان اداره میراث فرهنگی استان خوزستان تا همین چهار روز پیش در این باره واکنشی نشان نداده بودند تا اینکه احمدرضا حسینی بروجنی، معاون میراث فرهنگی خوزستان موافقت با پرونده ثبت فصل و خون بس را رد کرد و گفت این پرونده احتیاج به آنالیز دارد: هم اکنون درخواستی از دادگستری شوش مبنی بر ثبت آیین فصل و خون بس در فهرست آثار ملی ناملموس دریافت شده و قرار است اطلاعات لازم جمع آوری تا در شورای ثبت مطرح گردد.

با توجه به اصرار دادگستری شوش برای ثبت این رسم، پیشنهادم این بود که بحث خون بس و فصل را از همدیگر جدا کنیم. می توان خیلی از موارد حل وفصل نزاع ها مثلا نشست و توافق بر سر مسائل زمین یا آب و املاک را برای ثبت بیاوریم، ولی اینکه یک نفر شخص دیگری را بُکُشد و بعد جلسه بگیرند و بگویند برای اینکه خون قطع گردد، دختری از فلان طایفه بگیرند و بدهند به فلان پسر، این پسندیده من هم نیست، این ازدواج نشانه اجبار است که نقض حقوق زنان را پیش می کشد.

حالا حکمت الله موسوی، مدیرکل میراث فرهنگی استان خوزستان به شهروند می گوید شورای ثبت آثار استان هنوز این موضوع را آنالیز ننموده و تصمیمی برای آن نگرفته است. او می گوید با ثبت ملی خون بس موافق نیست چرا که طبق این رسم، حقوق زنان مخدوش می گردد: رسم خون بس از قدیم بین عرب ها و بختیاری هاوجود داشته است. برخی معتقدند این یک آیین دیرباز است و با توجه به آثار حل اختلاف، باید ثبت گردد، اما از این بابت که این سنت جاری و زنده نیست، این نظر هم وجود دارد که دلیلی بر ثبت آن نیست.

او می گوید زنانی که با رسم خون بس به همسری مردان قبیله دیگری درمی آمدند، در این خانواده احترام چندانی نداشته اند: این زنان حرمت زیادی نداشته اند و نگاه خوبی به آن ها نمی شد، حتی نزد همسر. از این منظر، ثبت این سنت ممکن است بازخورد خوبی نداشته باشد. در خوزستان به این زنان، پاخونی گفته می گردد و ببینید شرایط شان چطور بوده که هنوز هم وقتی زنی با خانواده همسرش مشکل پیدا می نماید، می گوید مگر من پاخونی ام که این طور رفتار می کنید؟ ممکن است خیلی آثار وجود داشته باشند، ولی به وجود آورده اش نام خوبی نداشته باشد و اثر او را ثبت ملی نمایند، اما آیین و سنت ها متفاوتند. برای ثبت آیین ها، آن ها باید همخوان با مسئولیت ها و علاقه های مردم باشد.

رسم های ثبت نشده

این میان کسانی هم هستند که طور دیگری به ماجرا نگاه می نمایند. نسرین جودکی، کارشناس ارشد مردم شناسی به شهروند می گوید امانتداری در مردم شناسی مهم است. ما اجازه نداریم به هیچ فرهنگی برچسب خوب و بد بزنیم، بلکه تنها باید آن را در صندلی فرهنگی ببینیم که در گذشته کارایی داشته است: آدابی مثل خون بس در گذشته کارکرد مصالحه داشته و جلوی خونریزی بیشتر را می گرفته، اما پایانِ آن مبادله یک انسان است؛ قربانی کردن یک زن.

این آداب در زمان های دور در جامعه ای بدون قانون اجرایی می شدند و در روزگار امروز، قوانینی بدوی به حساب می آیند. ثبت چنین آدابی از این نظر قابل اهمیت است که به ثبت بخشی از تاریخ می انجامد. نمی توان تاریخ و فرهنگ گذشته را حذف کرد، حتی اگر با نگاه قضاوت گرانه بد باشند. نمی توانیم بگوییم که چنین فرهنگی هیچ وقت در این سرزمین نبوده است. چه بسا هنوز در برخی مناطق وجود داشته باشد. با این همه همین حالا آداب و رسوم گوناگونی در خوزستان زنده است که هنوز در فهرست میراث معنوی کشور جایی پیدا نکرد ه اند. از نگاه این مردم شناس ثبت ملی آدابی، چون فصل و خون بس، سبب اجرای دوباره و ماندگارشدن این فرهنگ نخواهد شد، هرچند با توجه به حساسیت مسأله حقوق بشر باید برای مطلع سازی جوامع بومی باورمند به چنین رسومی، برنامه ریزی کرد.

ثبت ملی آیین خون بس درحالی مطرح شده که در خوزستان، رسم های فراوانی وجود دارند که از نظر مردم شناسان قابلیت ثبت ملی دارند. جودکی که خود سرپرست و محقق پروژه های ثبت گاگریو (مویه و شروه خوانی زنان بختیاری) و یاری گری سرباره (آیین همیاری خانواده ها در زمان عزا) در فهرست آثار ملی بوده، می گوید: یاری گری سرباره فرهنگ زیبایی است که با نگاه قضاوت گرانه می توان صفت فاخر به آن داد. زندگی امروزی، جامعه را از یاری گری دور نموده، اما اتفاقا تعاون، همکاری و یاری گری همان فرهنگی است که به آن احتیاج داریم. در گذشته نوع دیگری از یاری گری در نخلستان ها باب بود که هنوز زنده است. خوزستان مملو از نخلستان است و مردم در فصل چیدن خرما و باروری درخت نخل به هم یاری می نمایند. این نوع یاریگری، اما هنوز به ثبت ملی نرسیده است.

مراسم دایره هم رسم ثبت نشده دیگری است: در روز عاشورا و تاسوعا نذر می نمایند که اگر به مرادشان رسیدند، یک نخل بکارند. این رسم در 100 سال گذشته برپا بوده است؛ به اعتقاد باورمندان این فرهنگ، این نخل، نوعی درخت مراد است و میوه اش خاصیت شفابخشی دارد. به علاوه نخل نذرشده همواره در امان است و کسی آن را قطع نمی نماید و تکرار چنین نذری با کاشتن نخل، به نفع زمین و مردم است. به گفته او، شمار زیادی از میراث های معنوی زنده و درحال فراموش شدن هنوز ثبت نشده اند؛ مثل کارآوا هایی که در نخلستان ها، درحال ساخت صنایع دستی و کار های مختلف، کار با آوازخواندن همراه می گردد.

این خبر با واکنش کاربران در فضای مجازی روبه رو شده است: